Na czym polega prawidłowa dieta cukrzycowa?
Cukrzyca – kto jest narażony?
Cukrzyca została uznana przez WHO (World Health Organisation) za epidemię XXI wieku. Szacuje się, że w roku 2040 liczba diabetyków osiągnie 642 miliony [1]. Cukrzycę zazwyczaj charakteryzuje zjawisko hiperglikemii, czyli zbyt wysokiego stężenia glukozy we krwi obwodowej. Hiperglikemia często przebiega bezobjawowo, dlatego zaleca się przesiewowe badania w kierunku cukrzycy, u określonych grup ludzi. Do grup ryzyka należą osoby z nadwagą lub otyłością, osoby z dodatnim wywiadem w kierunku cukrzycy, mało aktywni fizycznie, u osób, u których stwierdzono wcześniej stan przedcukrzycowy oraz u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, chorobami układu
sercowonaczyniowego czy z dyslipidemią [2]. WHO przedstawia etiologiczną klasyfikację cukrzycy tj.:
- Cukrzyca typu 1, o charakterze idiopatycznym, postać choroby autoimmunogicznej.
- Cukrzyca typu 2, najczęstsza postać, między innymi zależną od stylu życia i masy ciała
- Inne specyficzne typy cukrzycy, np.genetyczne defekty czynności komórki b, defekty działania insuliny, endokrynopatie, infekcje, polekowe i w wyniku działań substancji chemicznych
- Cukrzyca ciężarnych [2].
Objawy cukrzycy i częste powikłania
Cukrzyca, zwłaszcza typu 2 może rozwijać się powoli i nie musi dawać ostrych objawów. Do typowych symptomów zaliczamy:
- wzmożone pragnienie i apetyt,
- częste oddawanie moczu,
- zjawisko hiperglikemii,
- spadek masy ciała,
- nadmierny apetyt
- utrudnione gojenie się ran.
- hiperglikemię,
- hipoglikemię,
- kwasicę ketonową,
- glikozurię,
- śpiączkę ketonową,
- hiponatremię,
- hipetriglicerydemię,
- odwodnienie,
- nudności,
- wymioty,
- bóle brzucha.
- retinopatię,
- nefropatię,
- neuropatię,
- miażdżycę naczyń,
- nadciśnienie tętnicze,
- hipertriglicerydemię,
- stopę cukrzycową
- zwiększone ryzyko infekcji [3] .
- osłabienie,
- drętwienie kończyn,
- uczucie rozdrażnienia,
- niepokój,
- rozszerzone źrenice,
- zwiększoną potliwość,
- bladość powłok skórnych,
- tachykardię,
- uczucie głodu.
- powracające infekcje układu moczowo-płcioweg o,
- utrudnione gojenie się ran,
- zmiany ropne,
- pogorszenie widzenia,
- nasilona diureza
- wzmożone pragnienie
- 2 kromki chleba pełnoziarnistego pos marowane cienko masłem
- 2 średniej grubości plastry pieczonego schabu
- Sałatka ze świeżych pomidorów, sałaty masłowej, ogórków z 1 łyżką
- Małe opakowanie jogurtu naturalnego
- 2 płaskie łyżki płatków owsianych
- 1 łyżeczka pestek dyni
- 1 mała garść owoców jagodowych np. truskawek, borówek amerykańskich
- Średniej wielkości pstrąg skropiony cytryną z dodatkiem ulubionych ziół, upieczony w piekarniku w folii
- 3 małe lub 2 średniej wielkości ziemniaki z wody
- Surówka z 1 średniej wielkości marchewki, 1/3 selera, jogurtu naturalnego, soku z cytryny
- Kanapka z chleba żytniego pełnoziarnistego z jajkiem na twardo, rzodkiewką i szczypiorkiem
- Gulasz drobiowo-warzywny z kaszą gryczaną niepaloną i surówką z kapusty pekińskiej
- • Dwa jaja kurze
- • 2 płaskie łyżki płatków owsianych
- • 1 łyżeczka oleju rzepakowego
- • Ulubione warzywa np. pomidory koktajlowe, szpinak, cebula, papryka kolorowa, pieczarki
- • Rukola
- Duży dojrzały pomidor
- 1⁄2 opakowania mozarelli odtłuszczonej
- Przyprawy : sól, pieprz, świeża bazylia
- 1 łyżeczka oliwy z oliwek
- Średniej wielkości udko z kurczaka bez skóry
- Ulubione warzywa np. pomidory, bakłażan, fasolka szparagowa zielona
- Zioła prowansalskie, sól, pieprz, czosnek
- 1⁄2 opakowania ugotowanej kaszy jaglanej na sypko
- 1 łyżeczka oliwy z oliwek
- 1⁄2 ogórka świeżego
- Koperek
- Sok z cytryny do smaku
- • Dwie kromki chleba żytniego pełnoziarnistego
- • 1⁄2 obranej średniej wielkości makreli
- • 1 łyżka jogurtu naturalnego
- • Drobno pokrojony szczypiorek
- • 1 /2 łyżeczki musztardy
- • Sałatka wiosenna: sałata masłowa, rzodkiewki, ogórek świeży lub kiszony, młoda cebulka
- • 1 łyżeczka oleju lnianego
- Sniadanie
- 4WW , 2,5 WBT
- Drugie Sniadanie
- 4WW, 1,5 WBT
- Obiad
- 6WW, 4,5 WBT
- Podwieczorek
- 2 WW,1,5 WBT
- Kolacja
- 5WW, 3 WBT
- Energia 2060 kcal
- Białko 23% (115g)
- Tłuszcze 35% (80g)
- Węglowodany 42% (220g)
- 1. Górska-Ciebiada M i wsp, Rozpoznawanie i leczenie cukrzycy – co nowego w wytycznych Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego?, GERIATRIA 2016;
- 10: 112-119
- 2. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2019 , Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, Diabetologia
- Praktyczna 2019, tom 5, nr 1
- 3. Thor P, Podstawy Patofizjologii człowieka, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne VERSALIUS Kraków 2009
- 4. HIPOGLIKEMIA I JEJ NASTĘPSTWA. WIELOWYMIAROWA ANALIZA PROBLEMU, Polskie Towarzystwo Diabetologiczne, Warszawa 2018
- 5. Agata Juruć i wsp., Zalecenia dietetyczne i zachowania żywieniowe u osób z cukrzycą typu 1,
- 6. Włodarek D., Dietetyka, Format- AB, Warszawa 2005
- 7. Zalecenia w opiece diabetologicznej, Polskiej Federacji Edukacji w Diabetologii, konsultantów krajowych w dziedzinach:pielęgniarstwa,
- pielęgniarstwa diabetologicznego i pielęgniarstwa epidemiologicznego, 2017 r
Długotrwale utrzymywanie się za wysokiego stężenia glukozy we krwi może spowodować poważne konsekwencje zdrowotne. Do ostrych powikłań cukrzycy można zaliczyć:
Postępująca cukrzyca powoduje trwałe uszkodzenia i zaburzenia funkcji
wielu układów i narządów. Do przewlekłych powikłań cukrzycy zaliczamy:
Objawy obniżonego poziomu cukru we krwi
Hipoglikemia, czyli zbyt niski poziom glikemii we krwi, to jeden z najczęstszych powikłań cukrzycy. Najczęściej występuje u osób z cukrzycą typu 1 i pacjentów leczonych insuliną. Do czynników ryzyka wystąpienia hipoglikemii należą podeszły wiek, wieloletnia cukrzyca, zwiększona aktywność fizyczna, współistniejące jednostki chorobowe oraz błędne dawki insuliny lub leków hipoglikemizujących [4]. Do objawów hipoglikemii zaliczamy:
Najważniejsze w zapobieganiu hipoglikemii jest rozpoznawanie jej objawów, stosowanie odpowiednich dawek leków i właściwa dieta. Ponadto warto wspomnieć, że przewlekłe epizody niedocukrzenia mają wpływ na zmniejszone odczuwanie objawów początkowych hipoglikemii, dlatego warto pamiętać o pomiarach glikemii, zwłaszcza u osób starszych i z demencją [4].
Objawy podwyższonego poziomu cukru we krwi
Podwyższony poziom glukozy we krwi, czyli hiperglikemia jest wynikiem niedostatecznego działania insuliny, które może być spowodowane zmniejszonym wydzielaniem tego hormonu, zwiększonym wydzielaniem hormonów antagonistycznych do insuliny lub zmniejszoną wrażliwością tkanek na insulinę [3]. Objawy towarzyszące hiperglikemii nie zawsze są rozpoznawalne przez pacjentów. Chorzy, u których występują:
powinni sprawdzić czy nie mają zaburzeń przemian węglowodanowych [2].
Dolegliwości towarzyszące cukrzycy
Nieprawidłowo leczona lub niezdiagnozowana cukrzyca czy utrzymywanie się hiperglikemii niesie za sobą wiele konsekwencji. Długofalowo prowadzi m.in. do mikrouszkodzeń komórek i do kwasicy ketonowej. Do objawów kwasicy ketonowej zaliczamy bóle brzucha, nudności, wymioty, odwodnienie, zaburzenia świadomości oraz śpiączkę [3]. Nierozpoznanie hipoglikemii może także przynieść istotne konsekwencje zdrowotne. Przy lekkich niedocukrzeniach można zaobserwować zaburzenia poznawcze, zawroty głowy, co z kolei czasem doprowadza do urazów, wypadków i złamań. Brak leczenia hipoglikemii może doprowadzić do poważniejszych powikłań jak śpiączka, utrata przytomności i zgon pacjenta. Przewlekłe epizody zbyt niskiej glikemii mogą przyczynić się do uszkodzeń układu nerwowego i mogą nasilać powikłania sercowo-naczyniowe[4].
Dieta w cukrzycy typu 1
Dieta przy cukrzycy zależy od czynników, takich jak wiek, masa ciała pacjenta, wzrost, sposób leczenia chorego, stan odżywienia, współistniejące choroby i przyjmowane leki. Cukrzyca typu 1 wymaga bezwzględnie podawania insuliny z zewnątrz. Podstawowym celem w dietoterapii jest zapobieganie powikłaniom, unormowanie glikemii i wyrównanie metaboliczne. Według najnowszych rekomendacji nie istnieje uniwersalna dieta cukrzycowa. Zalecenia żywieniowe dla diabetyków opierają się w dużej mierze na zasadach zdrowego żywienia, które dotyczą ogólnej populacji. Rekomenduje się regularne i zbilansowane posiłki oparte na wszystkich grupach produktów spożywczych. Pomimo braku restrykcji żywieniowych najważniejsze jest dawkowanie insuliny w zależności od zawartości węglowodanów w posiłkach oraz wyjściowej glikemii pacjenta [5].
Zalecenia PTD
Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego pacjenci bez nadwagi i otyłości powinni unikać spożywania węglowodanów łatwo przyswajalnych, a insulinoterapia powinna być dostosowana indywidualnie do pacjenta i składu jego posiłków. Nieodłącznym elementem prawidłowego żywienia jest edukacja chorego lub jego opiekuna na temat źródła węglowodanów, białek i tłuszczy [2]. Rekomenduje się spożywanie trzy głównych posiłków (śniadanie, obiad, kolacja) i dwie mniejsze przekąski. Posiłki powinny być pełnowartościowe, czyli zawierać wszystkie makroskładniki oraz źródło błonnika [5].
Węglowodany i błonnik w cukrzycy typu 1
Przy ustalaniu dawki insuliny należy brać pod uwagę ilość wymienników węglowodanowych oraz wartość ładunku glikemicznego posiłku. Dieta w cukrzycy powinna opierać się na węglowodanach o niskim indeksie glikemicznym i dużym udziale błonnika zawartych np. w pełnoziarnistych produktach zbożowych. Zaleca się unikania spożywania węglowodanów prostych jak cukier, soki owocowe, napoje, miód, przetwory owocowe i słodycze – wyjątek stanowi zjawisko hipoglikemii. Od niedawna rekomenduje się unikanie również dwucukrów jak laktoza, która obecna jest w mleku, serkach homogenizowanych, śmietance i przetworach z mlekiem w proszku. Większe spożycie warzyw w diecie zwiększa udział błonnika w posiłkach i ułatwia utrzymanie poziomu glukozy na właściwym poziomie, dlatego zaleca się dodatek produktów bogato błonnikowych do posiłków [5].
Białko i tłuszcze w cukrzycy typu 1
W cukrzycy, zwłaszcza u seniorów, warto zwrócić uwagę na odpowiednią podaż białka w diecie. Białko w diecie diabetyka powinno być dobrane indywidualnie ze względu na stan odżywienia pacjenta i możliwe powikłania cukrzycy jak nefropatia. Udział tłuszczy powinien się wahać w granicach 25 – 40% jednak tłuszcze nasycone nie powinny przekraczać 10%. Wykazano, że podjadanie między posiłkami wysokotłuszczowych przekąsek u pacjentów przyśpiesza powikłania cukrzycy i utrudnia utrzymanie glikemii na prawidłowym poziomie.
Przykładowy jadłospis w cukrzycy
Śniadanie:
Kanapki z chleba żytniego pełnoziarnistego ze schabem i warzywami:
- oleju lnianego
- Przekąska:
- Jogurt naturalny z płatkami owsianymi, pestkami dyni i garścią owoców
jagodowych
- Obiad:
Pieczony pstrąg z ziołami i cytryną z 3 ziemniakami z wody i surówką z tartej marchewki i selera
Przekąska:
Kolacja:
Dieta w cukrzycy typu 2
Dietoterapia cukrzycy typu 2 opiera się nie tylko na optymalizacji glikemii i prewencji powikłań choroby, ale również na zmianie stylu życia i ewentualnej redukcji masy ciała. Dieta diabetyka powinna mieć określoną wartość kaloryczną, dostosowaną do wieku, aktywności fizycznej i stanu odżywienia. Osobom z nadmierną masą ciała zaleca się systematyczną utratę masy ciała wynoszącą ok 0,5- 1 kg/ tydzień [2]. Podobnie jak w cukrzycy typu 1 brak jest uniwersalnej diety dla wszystkich pacjentów, jednak każdy z nich powinien kontrolować wielkość porcji i ilości spożywanych węglowodanów w diecie. Ważne by posiłki były pełnowartościowe, czyli zawierały białko, tłuszcze i węglowodany złożone.
Węglowodany w cukrzycy typu 2
Polskie Towarzystwo Diabetologiczne zaleca około 45% węglowodanów w diecie, jednak dopuszcza ich zwiększenie do 60%, jeżeli podstawą są węglowodany o niskim indeksie glikemicznym i produkty bogato błonnikowe. U pacjentów z niską aktywnością fizyczną, schorzeniami współistniejącymi można zalecić czasowo obniżenie spożycia węglowodanów do 25-45%. Podstawą żywienia powinny być produkty pełnoziarniste tj. razowe pieczywo, gruboziarniste kasze, brązowy ryż, płatki owsiane czy płatki jęczmienne. W diecie w cukrzycy należy wyeliminować węglowodany proste, takie jak słodycze, cukier, miód, przetwory owocowe, soki owocowe i napoje. Fruktoza pochodząca z owoców nie powinna przekraczać 50 g w diecie i nie zaleca się jej spożywania jako zamiennika cukru.
Tłuszcze w cukrzycy typu 2
Tłuszcze w diecie powinny stanowić około 25-40% i powinny być pochodzenia roślinnego tj. oliwa z oliwek, olej lniany, olej rzepakowy. Redukcji natomiast ulegają tłuszcze nasycone pochodzące między innymi ze smalcu, tłustych kawałków mięs, twardych serów i produktów cukierniczych. U pacjentów z towarzyszącą hipercholesterolemią zaleca się włączenie do diety steroli / stanoli roślinnych znajdujących się w oleju rzepakowym, kiełkach pszenicy oraz roślinach nasion strączkowych [2].
Białko w cukrzycy typu 2
Dieta w cukrzycy typu 2 powinna być zaopatrzona w pełnowartościowe białko znajdujące się w drobiu, jajach, rybach, chudych serach twarogowych i nasionach roślin strączkowych. Odpowiednia podaż białka w diecie diabetyka powinna wynosić 15-20%, jednak u pacjentów wymagających redukcji masy ciała ten poziom może wzrosnąć do 30% [2].
Regularność posiłków
Istotnym czynnikiem w żywieniu diabetyków jest regularność jedzenia. Nie zaleca się zbyt długich przerw między posiłkami oraz podjadania pomiędzy, zwłaszcza wysokowęglowodanowych i wysokotłuszczowych. Warto wspomnieć o roli błonnika, który spowalnia wchłanianie węglowodanów, opóźnia opróżnianie żołądka i zapewnia dłuższe uczucie sytości. Z tych powodów zaleca się spożycie warzyw i produktów pełnoziarnistych, które są bogatym źródłem wyżej wymienionego składnika pokarmowego.
Przygotowanie posiłków
Istotną rolę pełnią techniki kulinarne. Rekomenduje się gotowanie, gotowanie na parze, pieczenie w folii lub ewentualne krótkie smażenie. Oprócz obróbki termicznej wpływ na glikemię ma także stopień rozdrobienia posiłku. Im produkt spożywczy jest bardziej zmielony i drobny, tym zwiększa się jego indeks glikemiczny i szybciej uwalnia się do krwi, dlatego zaleca się dodatek surowych warzyw do każdego posiłku [6].
Przykładowy jadłospis w cukrzycy typu 2:
Śniadanie:
Omlet warzywny
W misce wymieszać jajka, przyprawy i płatki owsiane. Na oleju rzepakowym podsmażyć drobno pokrojone warzywa, zalać mieszanką jajeczną i dusić na małym ogniu pod przykryciem. Po ścięciu omleta można wyłożyć na talerz i udekorować rukolą.
Przekąska:
Sałatka z pomidorów i mozarelli
Pomidora i ser pokroić w cienkie plastry i ułożyć na talerzu naprzemiennie. Wszystko doprawić i polać oliwą z oliwek Obiad:
Duszone udko z kurczaka z warzywami i kaszą jaglaną
Do rękawa włożyć udko przyprawione solą, czosnkiem i pieprzem. Dodać pokrojone warzywa i zamknąć rękaw. Wstawić do piekarnika na 180 stopni i piec przez około 30 min. Ogórka obrać ze skórki, pokroić na cienkie plasterki i wymieszać z sokiem z cytryny, oliwą i koperkiem. Sałatkę z ogórków i kurczaka podawać z ugotowaną kaszą jaglaną
Kolacja:
Kanapki z pastą z makreli podane z sałatką wiosenną
Makrelę wymieszać z jogurtem, musztardą, szczypiorkiem, solą i pieprzem. Wyrobioną pastę położyć na kromki chleba. W misce wymieszać pokrojone warzywa z olejem lnianym.
Oprócz diety cukrzycowej – zalecenia pielęgniarskie
Odpowiednie leczenie dietetyczne w cukrzycy stanowi z pewnością jeden z ważniejszych czynników postępowania z pacjentem diabetologicznym. Oprócz odpowiedniego żywienia niezwykle ważne jest monitorowanie przebiegów leczenia, farmakoterapia i stosowana insulinoterapia, jeżeli jest wymagana. Pomiary glikemii powinny być przeprowadzone po uprzednim starannym umyciu rąk pacjenta bez użycia środka dezynfekującego. Zaleca się masaż dłoni od nasady w kierunku nakłuwanego palca, a następnie nakłucie bocznej powierzchni palca chorego. Na pasek testowy powinno się umieścić pierwszą kroplę krwi i zabezpieczyć miejsce nakłucia. W przypadku stosowania insulinoterapii oprócz insuliny personel powinien być zaopatrzony w antagonistyczny hormon jakim jest glukagon. Monitoring glikemii przy stosowaniu insuliny jest niezwykle istotny. Pacjent z objawami hipoglikemii powinien być natychmiastowo zbadany glukometrem w celu potwierdzenia obniżonego poziomu glukozy. Pacjentowi z hipoglikemią, który jest przytomny należy podać 10-20 g glukozy i sprawdzić ponownie poziom glikemii po 10-20 min. Podczas wzrastającego poziomu glukozy we krwi należy podać pacjentowi posiłek bogaty w węglowodany złożone, jak kanapka na pełnoziarnistym pieczywie. W przypadku brak glukometru i obecności charakterystycznych objawów niedocukrzenia, wymagane jest zastosowanie takiego samego postępowania. Pacjentowi nieprzytomnemu należy podać dożylnie 20% roztwór glukozy, a następnie wlew 10% glukozy [7].
Piśmiennictwo: